Deze tekst hoort bij de 4e aflevering van de podcast Atlas van Ede! Daarin neem ik je mee naar Ede-Zuid, een stadsdeel met een rijke geschiedenis en een bijzondere ontwikkeling. Hoe groeide Ede uit van een klein Veluws dorp tot een levendige gemeente? Wat was de rol van de ENKA-fabriek en de kazernes in deze transformatie? En wat maakte de opkomst daarbij van Ede-Zuid zo uniek? Blijf luisteren en ontdek het verhaal achter deze bijzondere plek!

Ede rond 1922
Ede is qua oppervlakte een van de grootste gemeenten van Nederland, maar qua inwoneraantal bleef het lang relatief bescheiden. Nu kent de kern van Ede zo’n tweeentachtigduizend inwoners. Rond 1993 was dat zestigduizend inwoners. Een eeuw daar weer voor, rond 1900, waren dat er nog maar iets meer dan vierduizend. Destijds lag de belangrijkste bebouwing nog ver ten noorden van de spoorlijn Arnhem-Utrecht. Van Ede-Zuid was nauwelijks sprake. Er was slechts één woonwijk: het villapark Maanen, vernoemd naar de oude Buurt Maanen, die in 1911 ophield te bestaan. Ede zelf was tot dat moment een typisch Veluws plattelandsdorp. Anders dan veel andere plaatsen in Nederland kreeg het nooit stadsrechten en kende het lange tijd geen echte stedelijke ontwikkeling. Pas in de 19e en vroege 20e eeuw kwam daar verandering in. De ‘moderne tijd’ deed zijn intrede: vervoer werd sneller, industrialisatie nam toe, en de bevolking begon te groeien. Maar die groei kwam niet vanzelf. Het waren externe factoren die Ede op de kaart zetten.

Een grote omslag kwam in 1905, met de komst van militaire kazernes. Nog ingrijpender was de vestiging van de Nederlandse Kunstzijdefabriek (ENKA) in 1919. Deze fabriek, overgekomen uit Arnhem, werd een enorme groeimotor voor Ede. De ENKA koos deze plek niet zomaar. De grond was goedkoop, er was goed grondwater beschikbaar, en de spoorlijn zorgde voor een snelle verbinding met het Duitse achterland. Bovendien lagen de lonen hier lager dan in de grote steden in het westen van het land.

Het plan om een fabriek van deze omvang te bouwen was revolutionair. Niet eerder had Nederland een fabriek gekend die zó groot was en zóveel werkgelegenheid bood. De gemeenteraad had er moeite mee, maar burgemeester Creutz wist met slimme onderhandelingen de fabriek naar Ede te halen. En dat had gevolgen: in de eerste jaren groeide het aantal werknemers explosief. Van tweeduizend in 1925 tot maar liefst vierenvijftighonderd in 1929, vlak voor de wereldwijde economische crisis. Deze ontwikkelingen veranderden het karakter van Ede voorgoed. Ten noorden van het station verschenen militaire gebouwen, ten zuiden rees de ENKA-fabriek op. Het landelijke Veluwse dorp maakte plaats voor een industriële en militaire nederzetting. Dat bracht ook nieuwe bewoners met zich mee: mensen met andere sociale achtergronden, religies en culturele behoeften dan de oorspronkelijke Edese bevolking. Ede werd diverser, dynamischer en uiteindelijk het Ede zoals we dat vandaag kennen.

Zo zie je maar: de geschiedenis van een plek bepaalt de identiteit van vandaag. Ede-Zuid, met zijn wortels in militaire en industriële groei, heeft zich nu ontwikkeld tot een levendig stadsdeel en maakt deel uit van het grote Ede. Zie [ hier ] voor hoe Ede er rond 1922 uitzag.

In 1922 opende de ENKA-fabriek. Bron: Gemeentearchief Ede.

Bouw van tuindorp Poortlaan

Maar ….. hoe zorgde de komst van duizenden arbeiders voor een zo ingrijpende verandering in de bebouwing? En welke invloed had de ENKA-fabriek op het nieuwe stadsbeeld?

Toen in 1919 de Nederlandse Kunstzijdefabriek (ENKA) zich vestigde in Ede, betekende dat niet alleen economische groei, maar ook een enorme toestroom van arbeiders. Al snel werd duidelijk dat er woningen nodig waren. Daarom werd in het najaar van dat jaar de woningbouwvereniging 'Vooruit' opgericht, een organisatie die speciaal gericht was op betaalbare huisvesting voor de arbeiders van de fabriek. Het ambitieuze plan? De bouw van driehonderd woningen, winkels en zelfs een badhuis – al zou dat laatste er nooit komen.

De huizen werden gebouwd in de stijl van de Amsterdamse School, een architectonische stroming die tot op de dag van vandaag nog steeds zichtbaar is in de wijk. De eerste woningen verrezen aan de oostzijde van de Kerkweg, gevolgd door een tweede complex aan de westkant. De ENKA-fabriek speelde hierin een sleutelrol: zij financierde een groot deel van het project en had via het aandelenkapitaal een flinke vinger in de pap bij de woningbouwvereniging. Dit alles zorgde voor een unieke situatie waarin een bedrijf niet alleen de werkgelegenheid, maar ook de woonomstandigheden van zijn werknemers beïnvloedde.

Maar niet alles verliep vlekkeloos. Rond 1931 ontstond er leegstand in de wijk, ondanks de grote vraag naar woningen elders in het land. De oorzaak? De wereldwijde economische crisis die in 1929 uitbrak, waardoor veel arbeiders hun baan verloren. Ook binnen de woningbouwvereniging Vooruit speelden financiële en organisatorische problemen een rol. Toch werden de woningen na enkele jaren weer bewoond, mede dankzij verbeteringen aan de huizen.

Bron: Gemeentearchief Ede.

Situatie tot nu

Het tuindorp rond het Poortplein groeide uit tot een karakteristieke woonwijk, met brede straten, gevarieerde woningtypes en een sterke samenhang met de ENKA-fabriek. Maar in de decennia die volgden, veranderde Ede. Nieuwe wijken ontstonden, en het historische Poortgebied werd onderwerp van discussie. Moest deze wijk behouden blijven als monument? Was het een uniek voorbeeld van sociale woningbouw in de vroege twintigste eeuw? En hoe paste het in de toekomst van Ede-Zuid?

In de jaren '90 werden plannen gemaakt om het gebied te renoveren en te behouden. De unieke architectuur, de historische waarde en de invloed van de ENKA-fabriek maakten het Poortgebied tot een bijzondere plek. De wijk moet nu dienen als een cultureel ankerpunt in een steeds veranderend stadsbeeld van Ede. Het behoud ervan is niet alleen een eerbetoon aan het verleden van Ede, maar levert ook een waardevolle bijdrage en identiteit aan de wijk Ede-Zuid.

Zo zie je maar: woningbouw is meer dan alleen stenen en cement. Het vertelt een verhaal over mensen, industrie en verandering. Het Poortgebied in Ede-Zuid is daar een prachtig voorbeeld van. Bedankt voor het luisteren en tot de volgende keer!

Zo ziet de wijk er nu uit. Foto's: (c) Allard Bijlsma.